कुनै समय स्वतन्त्र राज्यको अस्तित्व बोकेको दोलखा नेपालको इतिहासमा महत्वपूर्ण मानिन्छ । नेपालको इतिहासमा दोलखा नलेखिए नेपालको इतिहास अधुरो रहन्छ । इतिहासबिद्ध :

प्रारम्भ

आदिम कालखण्डमा दोलखा भेकको प्राचिन बस्ती तामाकोशीको किनारै किनार सिन्धुली माढीसम्मको बस्तीलाई बुझने गरिन्थ्यो । तत्कालिन समयमा सुनकोशी र तामाकोशीको मध्यभूभको पहाडी प्रदेश दोलखा भन्ने गरिन्थ्यो । दोलखालाई प्राचिन कालमा अभयपुरको रुपमा शासकहरुले चिनाएका थिए । प्राप्त प्रमाणहरुको अध्ययन गर्ने हो भने यस भेकका पौराणिक संस्कृति, जनजीवनबारे बढी ज्ञान हासिल गर्न अझ बढी खोजी हुन आवश्यक छ ।

नेपाल विकासक्रमको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने मध्यकालको अन्त्यतीर एक सामन्त शासित प्रदेश रहेको पाइन्छ । दोलखा मध्यकालकै उत्तरार्धमा एक शताब्दी एक स्वतन्त्र प्रदेशको रूपमा रहेको अभिलेख पाइन्छ । यस समयमा शासकले दोलखाको आर्थिक, साँस्कृतिक विकास गरेको पाइन्छ । तत्कालिन महाराजाधिराज पे्रमु ठाकुर कहलाउन पुगेका यहाँका शासकको विवाहसम्बन्ध सेन राजासँग जोडिएको पाइन्छ । यही विबाहका कारण कृष्णसेनका छोरा रूपनारायणदेव दोलखाका संयुक्त शासक हुन पेगेको दोलखाको इतिहासमा पाइन्छ । दोलखा पछि कान्तिपुरमा गाभियो ।

तत्कालीयन समयमा दोलखाको राजनैतिक इतिहास अध्ययन गर्नेक्रममा केन्द्र कान्तिपुर, दोलखाको सम्बन्ध, स्थानीय प्रशासनमा पञ्चको स्थान, मल्ल राजाहरूको सुरक्षाव्यवस्था आदिमा पनि प्राप्त सामग्रीहरूबाट प्रकाश पारेको पाइन्छ ।

इन्द्रसिंहदेवको समयदेखि बौद्व धर्म :

इन्द्र सिंहदेवको समयदेखि दोलखामा बौद्व धर्मको प्रचार भएको पाइन्छ । धार्मिक समन्वयको सन्दर्भमा आदीमकालदेखि मान्दै आएको र पाइन्छ ।बौद्धधर्मको विकास र विस्तार हुने क्रममा चिनीयहाँहरुले दोलखाको विभिन्न ठाउँमा गोन्पाहरु र गौतमबुद्धको प्रतिमाहरु बनाएको अभिलेखहरुमा पाइन्छ । इन्द्रसिंहदेवको समयमा नै बोद्ध धर्ममको प्रचार प्रसार भएको विभिन्न प्रमाणहरु देखिन्छ ।

दोलखामा बौद्ध धर्मको प्रभाव बढी फैलिएको कुरा अभिलेखहरू केलाएर हेर्दा स्पष्ट थाहा पाइन्छ । भोटसंग दोलखाको सम्बन्ध यसताका बढी रहेको हुनाले बौद्धधर्मको प्रचार बढेको पाइन्छ ।

धर्मधातु चैत्यको निर्माण :

इन्द्रसिंहदेवको भाई जयनारायणदेवले दोलखा लिस्तिटोलमा एक भव्य धर्मधातु चैत्य निर्माण गर्न लगाएको पाइन्छ । कस्ले किन बनाएको भन्ने पुष्टि गर्नका लागि शिलापत्र लेखाएको पाइन्छ । सो अभिलेखको माथिल्लो भाग खिइसकेको छ । बीचको भाग भने पढ्न सकिन्छ । त्यसबाट त्यसताका जयनारायणदेव बाहेक रायदेव, जितादेवहरूको पनि सयुंक्त शासन चलेको सो अभिलेखबाट पुष्टि हुन्छ ।

त्यस अभिलेखमा ‘महाराजधिराजश्रीइन्द्रसिंहदेव’ पनि लेखिएको छ । वि.स १६०६ देखिन्छ । भोटसंगको सम्बले गर्दा दोलखाका बौद्ध धर्मको प्रचार यस ताका बढी परेको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । महायानी बौद्ध ग्रन्थमा ‘पञ्चरक्षा’ को महिमा ठूलो रहेको छ । पञ्चरक्षामा एक विद्या महामायूरी रहेको छ । जयनारायणदेव र उनकी रानीले माहामायूरी ब्रत बसेछन् | त्यसैको सँग गरी धर्मधातु चैत्य बनाइएको जनश्रुति पाइन्छ ।

सो स्तुपामा सुनका चक्रावली राजपरिवार र अरू भारदारले चढाएका हुन् । सो स्तूपको अभिलेखमा ‘ महामायुरी वर्तरपाव श्री जयनारायणदेव भार्या वित्तलभ्मी श्रीउभयस्य संसार नि ः सार सोयाव मोक्षकामनया धर्मधातु स्थापनादि याङ’ भनि लेखिएको छ ।

यसबाट उनीहरूका बौद्ध धर्मको प्रभाव परेको स्पष्ट हुन्छ । यस चैत्य बनाउनको लागि सहयोग गर्ने रानी वित्तलक्ष्मीको मृत्यु भए पछि उनलाई लख गरी ने.स.६७४ मा –वि.स १६११ मा ) जयनारायणले उमामहेश्वरको स्थापना गरेको पाइन्छ । यो कुरा तीन धाराको अभिलेखबाट प्रमाणित हुन्छ । सो अभिलेखमा उमामहेश्वरको स्थापनाबाट भएको पुण्यले दिवङ्गगत वित्तलक्ष्मीलाई सुखावती भुवन प्राप्त होस् भन्ने कामना गरिएको छ । महायान बौद्ध धर्मअनुसार अक्षोम्य बुद्व बस्ने भुवन ‘सुखावतीभुवन’ पर्याय हुन्छ ।

दोलखामा जनसाधारणले स्नान गर्ने, मुख धुने ढुङ्गेधारा पनि विविध देवताका सँगमस्थल जस्तै रहेको पाइन्छ । उदाहरणार्थ दोलखाको प्रसिद्ध तीनधारलाई देखाउन सकिन्छ । त्यहाँ एक कुनामा पशुपतिको मुत्र्ति अर्को कुनामा विष्णुको मुत्र्ति र बीचमा बुद्धमुत्र्ति रहेको छ । यसबाट दोलखाका शासक वर्ग बौद्धधर्मका भक्त थिए भन्ने तथ्यलाई प्रष्टगर्दछ । त्यतिमात्र नभएर दोलखामा रहेको त्रिपुरासुन्दरी, बालकुमारी वज्रयोगिनी आदि बौद्व तान्त्रिकहरूको सङ्गमस्थल रहेको यहाँका जानकारहरू बताउँछन् । यो सम्वत् ६६४ फाल्गुण कृष्ण प्रतिपदा उल्लेख गरिएको छ ।

राजकुल अभिलेख:

दोलखा बजारको तल्लो टोलमा पर्ने राजकुलको आसपासमा दुइवटा बौद्ध चैत्य रहेका छन् । तिनमध्ये एउटा चैत्यसँगै उक्लने सिंढीमा सुताएर राखेको ढुङ्गामा यो अभिलेख कुदिएको छ । यहाँ संवत ६३२ दिइएको छ ।

चैत्यका अभिलेख: 

दोलखा लिस्तिटोलसंगै पश्चिमपट्टि एउटा बौद्धस्तूप छ । सो स्तुपमा रहेका शिलापत्रमा यो अभिलेख कुदिएको छ । यो जिर्ण अवस्थामा छ यहाँ संवत् ६६९ उल्लेख गरिएको छ ।

वित्तलक्ष्मी:

जयनारायणदेवको कति रानी थिए भनेर कतै लेखिएको पाइदैन । तर चैत्य निर्माणको तथ्यलाई विश्लेषण गर्नेहो भने वित्तलक्ष्मीको नाम पछिको थर नखुलाएकाले वित्तलक्ष्मी तामाङनी हुनकी भन्ने आशंक गर्न सकिन्छ । यो तथ्य पुष्टि गर्नका लाथि अध्ययनको विषय बनेको छ ।

सामाजिक अवस्था:

दोलखाका पुराना कागतपत्रमा यहाँका बस्तीलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छ । विभाजन अनुसार एक देश र अर्को ग्राम । त्यसबेलाको परिभाषाअनुसार ‘देश’ भनेर दोलखाको मूल बस्तीलाई लक्ष्य गरिएको हो । ‘ग्राम’ भनी दोलखा इलाकामा पर्ने गाउँहरूलाई भनिएको हो । ’

भीमेश्वर भडारण्मा रहेको जितादेवहरूको अभिलेखमा दोलखा आसपासका जनताको चर्चा गर्दा मुख्य गरी तीन वर्गका चर्चा गरिएको छ । एक नेवारः दोस्रो ‘संज’ अर्थात भोटेवर्गः यसमा शेर्पा तामाङ, तेस्रो थामी । यस भेकका मूल बासिन्दा तीन थरी हुन् । यीबाहेक यस भेकमा सुनुवार समुदाय पनि थिए । खस मगरहरू पनि केही थिए । भट्, झा पनि केही थिए । उक्त कुरा तात्कालिक कागजपत्रहरूले पुष्टि गर्छ ।

-अर्जुन तामाङ
भिनपा ४, सोक्ला

email:[email protected]