नेपालमा मानव वस्तीको विकास मानव सभ्यताको आरम्भदेखि नै भएको यहाँँको भूवनोटबाट झल्कन्छ । यहाँँको भौगोलिक अवस्थिति, अवशेष र प्राग्–ऐतिहासिक एवं प्राचीन स्मारकहरूका आधारमा नेपाल पौराणिककालदेखि नै धार्मिक र पवित्र देश हो । यो प्राकृतिक सुन्दरता र शान्त भूमिको रूपमा सत्ययुगमा सत्यवती, त्रेतायुगमा तपोवन, द्वापर युगमा मुक्तिसोपान र कलियुगमा नेपाल रहेको ऐतिहासिक तथ्य पाइन्छन् । नेपालको सर्वप्रथम उल्लेख ईशापूर्व ८०० देखि ६०० को अवधिमा लेखिएको मानिने अथर्व परिशिष्टमा भएको देखिन्छ । ऐतिहासिक कामरूप (आसाम), विदेह (मिथिला), उदुम्बर, अवन्ति (उज्जैन) र कैकेय देशहरूसँगै नेपाल देशको नाम पनि उल्लेख छ । महाभारत (वनपर्व), स्कन्द पुराण, गरुड पुराण र वराह पुराण आदिमा पनि नेपाल उल्लेख छ । अभिलेखको रूपमा लेख्य प्रमाण भीमार्जुनदेव र विष्णु गुप्तको लगन यंगाल धाराको अभिलेख (सन् ६४०) हो ।मानवको उत्पत्तिसँगै जोडिने धार्मिक एवं सांस्कृतिक परम्पराका बारेमा सबै धर्मका ज्ञाता एवं विज्ञहरूले आ–आफ्ना धर्मको इतिहासलाई प्राचीनतम मान्दछन् र सृष्टिका कुरालाई जोड्दछन् । नेपालमा हिन्दू र बौद्ध दुवैले आफ्नो धर्मको प्राचीनतालाई नेपालको उत्पत्तिसँगै जोडेको पाइन्छ ।

नेपालमा बौद्ध धर्मको इतिहासलाई यकिन गर्न त्यति सजिलो छैन । जसरी हिन्दू धर्मको इतिहास केलाउँदा उपत्यकाको तलाउ रुपका बारेमा जोडिए जस्तै बौद्ध मार्गीहरूले पनि बौद्ध धर्मको प्रचलनमा यही प्रसंग ल्याउँछन् । विशेषतः बौद्ध ग्रन्थमध्ये स्वयम्भू पुराण र वंशावलीहरूले काठमाडौं उपत्यकालाई जलमग्न पोखरीको रूपमा उल्लेख गर्दै महाचीनबाट आएका विद्वान् मञ्जुश्री बोधिसत्वले खड्गले चोभार पहाडलाई काटेर उपत्यकालाई सुख्खा एवं बस्नलायक बनाएको र स्वयम्भूको कथासँग यसलाई जोड्दछन् । यसको अर्थ बौद्ध धर्म नेपालमा ऐतिहासिक युगको थालनीदेखि नै शुरु भएको भन्ने देखिन्छ ।

कतिपय बौद्धमार्गीले वंशावली र धार्मिक इतिहासलगायतलाई स्रोत मानी नेपालमा गौतम बुद्ध वा शाक्यमुनि बुद्धभन्दा अगाडि विपश्वी, शिखी, विश्वभू, क्रकुच्छन्द, कनकमुनि, काश्यप बुद्धमध्ये कतिपय बुद्ध नेपालमा जन्मेका र उनीहरू नेपाल आएको कुरा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । क्रकुच्छन्द र कनकमुनि नेपालकै कपिलवस्तुमा जन्मेका थिए भन्ने प्रमाण त्यहाँँ रहेका अशोक स्तम्भहरूले पनि पुष्टि गर्छन् । यसबाट नेपालमा बौद्ध धर्मको इतिहास गौतम बुद्धभन्दा धेरै अगाडिदेखि प्रचलनमा आएको स्वयम्भू र बैद्धनाथको इतिहासले पनि पुष्टि गर्दछ । यति हुँदाहुँदै पनि हाल नेपालमा प्रचलित बौद्ध धर्म र त्यसको प्राचीनताको इतिहास शाक्यमुनि बुद्धसँग नै जोडिएको छ । त्यस अघिको बौद्ध धर्म वा बौद्ध संस्कार र पद्धतिका बारेमा उल्लेख गर्ने आधार पनि देखिंदैन ।प्रचलित बौद्ध मत तथा केही वंशावलीमा शाक्यमुनि गौतम बुद्धभन्दा अगाडिका मानव बुद्धहरू विपश्वी, शिखि, विश्वभू, क्रकुच्छन्द आदिसँग स्वयम्भूको उत्पत्तिको प्रसंगलाई जोडिएकोे पाइन्छ । प्रथम मानव बुद्ध विपश्वीले नागदहमा कमल बीज रोपे, बीजबाट कमल पुष्प उत्पन्न भयो र त्यहीं स्वयम्भू अवतरित भए, त्यहीं स्वयम्भू महाचैत्य निर्माण भएको हो भन्ने स्वयम्भू पुराणको कथन रहेको छ ।

नेपालमा शैव र बौद्ध दुवै धर्म त्यस समयमा उत्तिकै लोकप्रिय सहिष्णुताका साथ अगाडि बढेको र कतिपय अवस्थामा मिश्रित भएको पनि पाइन्छ । यस सम्प्रदायलाई शिवबुद्धको नाम दिएको पनि पाइन्छ । इन्डोनेसियाको जावातिर पनि यस सम्प्रदायले जरा गाडेको देखिन्छ तर नेपालको र जावाको कुनै सम्बन्ध स्पष्ट नदेखिएकाले यस विषयमा केही विशेष भन्न सकिंदैन । शिवबुद्ध सम्प्रदाय तत्कालीन राजाहरूको धार्मिक सहिष्णुताको परिणामस्वरुप उत्पन्न भएको देखिन्छ । गोपाल राजवंशावलीले स्वयम्भू महाचैत्यको निर्माण गर्ने लिच्छवी राजा वृषदेवलाई देखाएको छ । उनी बौद्धधर्मप्रति बढी आस्था राख्ने शासक थिए । स्वयम्भूमा प्राप्त मानदेवकालीन अभिलेखमा पनि जग्गा गुठी राखेको उल्लेख छ । यो त्यहाँँ राखिएको प्राप्त पहिलो अभिलेख पनि हो ।

वंशावलीहरूमा अंशुवर्माभन्दा अघिका अनेक राजालाई पशुपति र चैत्यको संस्कार गर्ने अथवा केही चढाउने भनी वर्णन गरिएको छ, जसलाई धार्मिक सहिष्णुताको कोटिमा राख्न सकिन्छ । अंशुवर्माको समयदेखि शिवबुद्ध सम्प्रदाय स्पष्टरूपमा देखापर्न थालेको पाइन्छ । अंशुवर्माले आफ्नो शासनको पहिलो अभिलेख, जुन बुङ्मतीमा राखेका छन्, त्यसमा शीर्षभागमा बौद्ध चिन्ह धर्मचक्र र दुई हरिण राखेका छन् भने अभिलेख भागमा चाहिं आफ्नो पाशुपत उपाधि ‘भगवत्पशुपतिभट्टारकपादानुगृहीत’ उल्लेख गरेका छन् । त्यसैगरी अंशुवर्माको समयको अर्को अभिलेखमा “संसारका मुख्य गुरू भएका बुद्धलाई नमस्कार छ । यसबाट जुन पुण्य मैले पाएँ, त्यसबाट सारा जनताले बुद्धत्व प्राप्त गरून्…” भन्ने उल्लेख छ ।

विभिन्न समयमा विभिन्न शासक, श्रद्धालु भक्तजन, बौद्ध विद्वान्हरूले स्वयम्भूको पूजा–आजाका निमित्त गुठी राखेका, मर्मत सम्भार गरेका, जीर्णोद्धार गरेका तथ्यहरूबाट नेपालमा बौद्ध धर्मको पनि उत्तिकै प्रभाव रहेको थियो भन्ने देखिन्छ । मध्यकालको पूवार्धतिर शाक्य भिक्षु मैत्री चन्द्रलगायतका श्रद्धालुले चैत्यको जीर्णोद्धार गरेका थिए । सन् १०४१ तिर विक्रमशीला विद्यापीठका विद्वान् अतिश दिपंकर स्वयम्भू महाचैत्यको दर्शन गर्न आएका थिए । त्यस्तै तिब्बतका विद्वान धर्मस्वामी (चागलोत्सवा) पनि सन् १२२८ ताका स्वयम्भूमा आठ वर्ष बसेर बज्रयानसम्बन्धी शिक्षा लिएको बताइन्छ । यी प्रमाणबाट नेपालमा बौद्ध धर्म एधारौं र बाह्रौं शताब्दीतिर प्रसिद्ध रहेको र बौद्ध शिक्षाका लागि पनि प्रख्यात रहेको देखिन्छ ।
तेह्रौं शताब्दीको अन्त्यतिर बुद्धधर्ममा भारतमा केही उतार–चढाव आयो । त्यहाँँँ तुर्कीहरूद्वारा बौद्धधमावलम्बीमाथि रक्तपातपूर्ण दमन भयो, जसबाट धेरै भिक्षु यताउता लागे र धेरै नेपाल पनि आए । यही समयमा नेपालमा जयस्थिति मल्लले सामाजिक सुधार गरेको हुँदा बौद्ध भिक्षुहरू घर–व्यवहारमा जान बाध्य भए । पुरोहितवादी र चूडाकर्मको परम्परा बौद्ध धर्ममा देखा पर्न शुरु भयो । हुन त यहाँँ शुरुदेखि नै प्रशस्त विहार बनेका र भिक्षु–भिक्षुणी र तिनका संघहरू रहेको विभिन्न वंशावली र अभिलेखहरूबाट देखिन्छ । बौद्ध धर्मको प्रचारका लागि बौद्ध विद्वान्हरू नेपाल, भारत, तिब्बत र चीनसम्म आउने जाने गरेको पनि देखिन्छ । राजा नरेन्द्रदेवको बौद्धधर्मप्रतिको झुकावका बारेमा चिनियाँ यात्रीको वृतान्तमा पनि उल्लेख छ । राजा मानदेवका जिजुबाजे वृषदेव त कट्टर बौद्धमार्गी नै थिए । मध्यकालमा पनि त्यसले निरन्तरता पाएको थियो । विशेषगरी महायानी आचार्यहरू नेपालमा आउने र बस्ने गरेका कारण तिब्बतीहरू बौद्ध शिक्षाका लागि यहाँँ आउँथे । प्राचीन र प्रारम्भिक मध्यकालमा पाटन यसको केन्द्र नै बनेको थियो ।

पाटनको हिरण्यवर्ण, रुद्रवर्ण विहार, भक्तपुरको चतुब्र्रह्मा महाविहार र काठमाडौंको स्वयम्भू, बौद्धनाथ, श्रीघः विहार, इटुम्बहाल, विक्रमशील विहारलगायतका स्थान बौद्ध शिक्षाका केन्द्र थिए । यस समयमा बौद्ध कला र संस्कृतिको पनि व्यापक विकास भएको थियो । बज्रयान पनि भनिने तन्त्रयानको पनि नेपालमा प्रवेश भइसकेको कुरा त्यसबेलाका कला र संस्कृतिको परम्पराले देखाउँछन् । उपत्यका बाहिरका पश्चिमी खस मल्लहरूले पनि बौद्ध धर्मलाई भिœयाएका थिए । रिपु मल्लले चौधौं शताब्दीमा लुम्बिनी पुगेर अशोक स्तम्भमा आफ्नो नाम लेखेकोबाट पनि यसलाई पुष्टि गर्न सकिन्छ ।
मध्यकालमा नेपालको बौद्ध धर्मको प्रकृतिमा केही भिन्नता भने देखिन थाल्यो । विशेषतः नेपालको बौद्ध धर्ममा तन्त्रयानको प्रभाव बढ्दै आयो । हुन त सातौं शताब्दीमै ह्वेन साङले नेपालमा महायान सम्प्रदायको बढी विकास भएको कुरा उल्लेख गरेका छन् । महायानमा पछि तन्त्रको विकाससँगै बज्रयानको प्रभाव पनि नेपालमा त्यतिकै बढ्यो । मल्ल राजाहरू पनि तन्त्रमन्त्रमा बढी विश्वास गर्दथे, जुन कुरा भाषा वंशावलीमा पनि उल्लेख पाइन्छ । काठमाडौं, पाटन, भक्तपुर र उपत्यकावरपर फर्पिङ, साँखू, बज्रवाराहीलगायतका स्थान पनि बौद्ध धर्मका लागि चर्चित थिए । आधुनिककालमा भने नेपालमा बौद्धधर्मको इतिहास त्यति सुदृढ रहन सकेको देखिंदैन । शाह राजाहरूभन्दा पनि राणाहरूले यसको योगदानमा कुनै उल्लेख्य काम गरेनन् तर पनि नेपालमा हाल बौद्ध धर्मका मुख्य सम्प्रदाय पूर्ववत रूपमै प्रचलनमा छन् ।

गौतम बुद्धको परिनिर्वाणपछि बौद्ध धर्ममा थेरवाद, महायान र बज्रयान भनी मुख्य धार्मिक अभ्यास र मान्यता विकसित भए । यी तीनवटै मान्यतालाई नेपालमा उत्तिकै प्रथमिकता दिएको पाइन्छ ।

-डा. उद्धव पुरी