काठमाडौँ, साउन १५ गते । असार १५ मा दहीच्युरा खाएको एक महिनापछि साउन १५ मा सबैलाई खिर खाने चटारोले छुन्छ । परम्परादेखि नै साउन १५ मा खिर खानुपर्छ भन्ने सामाजिक मान्यता नेपाली समाजमा छ ।

कृषि उपजसँग सरोकार राख्ने खिर सम्झँदा नै सबैको जिब्रो रसाइहाल्ने खाद्य पदार्थमा गनिँदै आएको छ । बुधबार मुलुकभर खिर भोजन गरेर साउन १५ मनाइँदै छ । साउन १५ मा खिर खानु सांस्कृतिक मात्रै नभई वैज्ञानिक महìव पनि रहेको हुन्छ ।

आयुर्वेद चिकित्सक डा. अमितमान जोशी भन्नुहुन्छ, “वर्षात्को समय तथा गर्मी महिना भएकाले शरीरमा दाद, खटिरा र लुतोजस्ता रोगले आक्रमण गर्ने हुनाले रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउनुपर्ने हुन्छ । ’’ उहाँका अनुसार चामल, दूध, नरिबल, छोकडा, अन्य ड्राई फ्रुट्स र चिनी हालेर खिर बनाउने हाम्रो चलन छ । उहाँले थप्नुभयो, “चामलमा कार्बाेहाइड्रेट पाइन्छ । खिरमा हालिने अन्य सामग्रीले भिटामिन र मिनरल्स आपूर्ति गर्छ, त्यसैले थोरै खाएर धेरै पोषण प्राप्त गर्ने खानेकुरा खिर हो । ”

लामो समय स्वास्थ्य यथास्थितिमा राख्नुपर्ने समयमा खिरको सेवन राम्रो मानिन्छ । साउन महिनाभर खिर खानु राम्रो हुने विश्वास पश्चिम नेपालमा छ । नेपाल कृषिप्रधान देश भएको र बहुसङ्ख्यक नेपाली कृषि पेसामा आश्रित भएकाले कृषकले धान रोपेर काम सकेपछि खुसियाली स्वरूप खिर खाने परम्परा विकास भएको संस्कृतिविद् डा. सत्यमोहन जोशीले जानकारी दिनुभयो ।

उहाँले नेपालमा मात्रै नभएर भारतमा पनि साउन महिनामा खिर खाएमा धेरै शुभ हुने मान्यता रहेको पाइएको बताउनुभयो । संस्कृतविद् जोशी थप्नुहुन्छ, “साउन महिनाको सुरुआतमा मासुभन्दा पहिले दूधको परिकार खानुपर्छ भनेर नेपालीले साउन १५ मात्र होइन, सङ्क्रान्तिमा पनि खिर खाने गर्दछन्,” हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि साउन महिना शिवपूजन महिना भएकाले एक महिनासम्म माछा–मासु नखाएर बस्ने गरेको पनि पाइन्छ ।

शुद्ध, स्वास्थ्यबद्र्धक तथा खान पनि सहज भएकै कारण बच्चाको अन्न खुवाई सुरुआतसमेत खिर खान ख्वाएर गरिने प्रचलन छ । सनातन वैदिक सभ्यताअनुसार पूजाआजा तथा शुभकार्यमा खिरलाई प्रसादका रूपमा लिइन्छ । पारिवारिक भेटघाट तथा चाडपर्व र विशेष दिनमा खिरको पोषिलो परिकार बनाई खाने चलन रहेको छ । आयुर्वेद अस्पताल नरदेवीका चिकित्सक डा. सरिता बजगाईंका अनुसार अहिले शरीरमा पित्त सञ्चित हुने ऋतु भएकाले खिर खान उपयुक्त मानिन्छ ।

दूधमा शीतलपन प्रदान गर्ने मधुर गुण हुन्छ, मरिचले कफ हटाउन मद्दत गर्छ भने नरिबललाई आयुर्वेदमा निकृष्ट फल मानिए पनि यसमा शीतलता प्रदान गर्ने गुण हुन्छ । दाख अग्निबद्र्धक भएकाले यसले पित्त नास गर्ने क्षमता राख्छ । केसरले बल प्रदान गर्छ, वर्ण चहकिलो पार्छ र पित्त नास गर्छ । चिनीमा पनि यस्तै गुण रहेकाले यो ऋतुमा खिर भोजन गर्नु लाभप्रद हुन्छ ।

रामघाट स्वास्थ्य केन्द्र पिङ्गलास्थानका अध्यक्ष प्रवेश भण्डारी भन्नुहुन्छ, खिर स्वादिष्ट भए पनि मधुमेह रोगीका लागि खिर फाइदाजनक हुँदैन । ज्योतिषी डा. सुनिल सिटौला भन्नुहुन्छ, “बुधबार बिहान ११ः४५ बजेदेखि औँसी लागेर पितृपक्ष सुरु हुने भएकाले यो दिन अभ्यागतलाई खिर भोजन गराउँदा पितृसमेत खुसी हुने योग परेको छ । ”

गाउँघरमा झिनुवाको चामल, बकेनो भैँसीको बाक्लो दूधलाई फलामको फराकिलो भाँडामा हालेर पकाएको खिरको स्वाद स्मरण गर्ने निकै छन् । खिर खाएपछि रोपाइँ सकिएको र खेतमा प्रयोग भएका औजार ओभानो ठाउँमा थन्क्याउने दिनका रूपमा साउन १५ लाई सम्झने पनि छन् । काठमाडौँमा नाम कहलिएको खिर पाइने जयवागेश्वरीस्थित अल्कापुरी खाजाघरकी व्यवस्थापक नीरु चौलागाईं भन्नुहुन्छ, “तौरतरिका मिलाउन सकियो भने डेरीबाट उपलब्ध दूधमै स्वादिलो खिर बनाउन सकिन्छ । ”

सबै सप्तमी तिथिमा राजा रणबहादुर शाहको श्राद्धप्रसाद स्वरूप पशुपतिमा भक्तजनलाई ३० पाथी दूध, १२ पाथी चामल र आवश्यकता अनुसारको चिनी, मसला हालेको खिर पकाएर खुवाउँदै आएको सप्तमी श्राद्ध गुठीका पुजारी त्रिलोचन अधिकारी सुनाउनुहुन्छ । खिर पकाउनका लागि दूध राम्रोसँग उमाल्नुपर्छ । दूध बाक्लिएपछि चिनी मसला हाल्ने अनि सग्लो चामलको दानालाई भैँसीको घ्यूमा मोलेर दूधमा मिसाउनुपर्छ ।

मलमलको कपडाले छोपेर आगोको रापमा होइन, आँचमा पकाउँदा राम्रो हुन्छ । ग्यासको रापमा भन्दा दाउराको आगोको आँचमा पकाउँदा खिर स्वादिष्ट हुन्छ । अनि काजु, दाख, मरिच, अलैँची र नरिबलका स–साना टुक्रा हालेर खिर जमेपछि
केसर छरेर पस्कँदा शानदार खिर बन्छ ।