तामाङ जातिको मृत्यु संस्कार
नेपालको राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार तामाङ जातिको जनसंख्या महिला ७ लाख ९४ हजार ९ सय २२ र पुरुष ७ लाख ४४ हजार ८ सय ६८ जना गरी जम्मा १५ लाख ३९ हजार ८ सय ३० जना रहेका छन् ।
तामाङ जाति बौद्ध धर्म मान्ने भएकोले तामाङ जातिको जन्मदेखि मृत्युसम्मको संस्कारहरु लामा विधिबाट गर्ने गर्दछ । मानिसको मृत्यु भइसकेपछि साइत हेरेर मात्र गाड्न वा जलाउन लाने चलन छ ।
तामाङ जातिमा मान्छेको मृत्युपश्चात् घरमा सफा ठाउँमा मृतकलाई राख्ने गर्दछ । त्यसपछि लामाले मृत्यु संस्कारको विधि गरेपछि मृतकको लासलाई घुँडा खुम्च्याई पद्यासनमा राखी हातलाई दुई खुट्टा बीचमा छिराएर ठाडै बसाएर राख्दछन् । अनि लासको छेउमा थालमा चामल र चामलमाथि बलेको बत्ती राख्ने गर्दछ । पुरुष भए साथमा खुकुरी समेत राखीदिन्छ । विवाहित महिलाको मृत्यु भएको छ भने उसको माइतीलाई खबर गरिन्छ । अनि माइती पक्षको कोही आफन्त नआएसम्म केही पनि गरिन्न । माइती पक्षबाट आइसकेपछि लामालाई मृत्यु संस्कारको प्रक्रिया अगाडि बढाउन अनुरोध हुन्छ । मृत्यु संस्कारको घरमा गर्ने जति विधि लामाले सकेपछि लासलाई जंगलतिर लाने प्रक्रिया अगाडि बढाउँछ ।
लासलाई जंगलमा लानु अगाडि कपडा फेरिदिन्छ । नयाँ कपडा फेरिदिएपछि लासलाई सेतो कपडाले बेर्दछ । लासको कुम र टाउकोमा अबिर तथा कुममा खादा लगाई टाउकोमा पञ्चबुद्ध अंकित चित्र भएको लाइदिन्छ । त्यसपछि लामाहरु आफ्ना विभिन्न सामाग्रीहरु बजाउँदै अघि–अघि र लास बोक्ने छोरा, ज्वाइँ, आफन्त र मलामीहरु पछि–पछि चिहानघारीतिर लाग्दछ । चिहानघारीमा पु¥याइसकेर लासलाई भुइँमा राखी मृतकको आत्मा शान्तिको लागि भनेर घरकोले र आफन्तहरुले १०८ देखि १००० वटासम्म बत्ति बाल्दछ ।
तामाङ जातिमा बाल बच्चा, धामी झाँक्री र औतारी लामाहरुको मृत्यु भएको हो भने जलाउने काम कहिल्यै पनि गर्दैनन् । ती मृतकका लासलाई चिहानघारीमा लगेर खाल्डो खनेर माटोले पुर्ने गर्दछ । तर अन्य उमेरका मरेको खण्डमा जलाउँछ । तामाङ जातिले जहिले पनि सिधैं ठाडो चिता बनाउने गर्दछ । लोग्ने मानिसको मृत्यु भएको हो भने नौ खाप र महिलाको मृत्यु भएको हो भने सात खाप दाउराको चिता बनाउँछ । तामाङ जातिले चिता बनाउँदा जंगलको रुखहरु अंगेरी र चिलाउनेको दाउरा कहिल्यै पनि प्रयोग गर्दैनन् । लासको अन्तिम संस्कार गरी सकेपछि मलामीहरुलाई त्यही खाजा खुवाउँछ । मलामीहरु घर फर्केर आउँदा चिहानघारीतिर फर्काएर काँडा र बलेको आगोको अगुल्टो बाटोमा राखिएको हुन्छ । जुन काँडा र अगुल्टोलाई नाघ्दै मलामीहरु आउनु पर्ने हुन्छ । मलामीहरु घरमा पुगेपछि पानीले नुहाएर मात्र घरभित्र पस्नु पर्ने हुन्छ । घरभित्र पस्दा तितेपातीको पानीले छर्कन्छ । अनि मलामीहरुलाई भुटेको खाजा र जाँड ख्वाई लामाले चोख्याउँछन् ।
तामाङ जातिमा किरिया बार्दाखेरी हिमाली जनजातिको प्रभाव परेको ठाउँमा बसोबास गर्ने तामाङहरुले खासै किरिया बार्ने गर्दैनन् । तर, हिन्दु धर्मको प्रभाव रहेको ठाउँमा बसोबास गर्नेहरुले तेह्र दिनसम्म किरिया बार्ने गर्दछ । अनि तीन दिनमै घेवा (सुद्घाइँ) गर्दछ । घेवा ४९ दिन या ०६ महिनासम्ममा पनि गरिन्छ । तामाङ जातिको मानिसको मृत्यु भएपछि पितृहरुको उद्धार र सम्झनाको लागि ठाउँ–ठाउँमा माने (चैत्य) बनाइदिने गर्दछ । प्रायःजसो माने बनाउँदा मानिसहरु हिँड्ने बाटोलाई ध्यान दिई बनाउने गर्दछ । बटुवाहरुले मानेलाई दायाँ पारेर हिँडेमा धर्म मिल्छ भन्ने तामाङ जातिमा विश्वास छ । माने बनाइसकेपछि गाउँले तथा आफन्तहरुलाई भोज ख्वाउने गर्दछ ।
सन्दर्भ सामाग्री
१ लेखक रामप्रकाश समथिङ, जिल्ला विकास समितिको कार्यालय फिदिम, पाँचथर र नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ जिल्ला समन्वय परिषद् पाँचथरद्वारा प्रकाशित– पाँचथरका आदिवासी जनजातिहरु जेष्ठ–२०६६
२ लेखक प्राज्ञ इन्द्रबहादुर गुरुङ, काशीपरी गुरुङद्वारा प्रकाशित तमु (गुरुङ) सांस्कृतिक दिग्दर्शन–असोज २०६८
३ लेखकद्वय ताम्ला उक्याव र श्याम अधिकारी, श्री ५ को सरकार (हाल नेपाल सरकार) स्थानीय विकास मन्त्रालय राष्ट्रिय जनजाति विकास समिति काठमाडौंद्वारा प्रकाशित नेपालका जनजातिहरु बैशाख–२०५७
४ लेखक मधुसुदन पाण्डेय, पैरबी प्रकाशनद्वारा प्रकाशित नेपालका जनजातिहरु– २०६१
५ सम्पादक पवन चामलिङ ‘किरण’ निर्माण प्रकाशन गुम्पा घुर्पिसे, नाम्ची, दक्षिण सिक्किमद्वारा प्रकाशित वर्ष १९, अंक ३४—निर्माण संस्कृति विशेषाङ्क, अप्रिल– सन् १९९९
६ लेखक डा.हर्क गुरुङद्वारा लिखित नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघद्वारा प्रकाशित–जनजाति सेरोफेरो मे—२००६
(अर्को अंकमा भुजेल जातिबारे लेख प्रकाशन गरिनेछ ।)